Bạn có bao giờ nghe đến căn bệnh tan máu bẩm sinh chưa? Đây là một nhóm bệnh lý về máu có tính di truyền, ảnh hưởng đến khả năng tạo ra huyết sắc tố (hemoglobin) – thành phần chính của hồng cầu, chịu trách nhiệm vận chuyển oxy đi khắp cơ thể. Trong nhóm này, có một thể bệnh khá phổ biến nhưng thường ít được biết đến, đó là Thiếu Máu Hồng Cầu Nhỏ Thalassemia, hay còn gọi là thể mang gen bệnh thalassemia. Đây là một tình trạng mà người bệnh thường không có triệu chứng hoặc chỉ có biểu hiện thiếu máu rất nhẹ, nhưng lại mang ý nghĩa cực kỳ quan trọng đối với thế hệ sau. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về tình trạng này, từ nguyên nhân, biểu hiện cho đến cách phát hiện và tầm quan trọng của việc biết mình có mang gen hay không.
Khi nhắc đến thalassemia, nhiều người thường nghĩ ngay đến thể nặng, gây ra các triệu chứng nghiêm trọng và cần truyền máu thường xuyên. Tuy nhiên, thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia là thể nhẹ hơn nhiều. Đây là tình trạng một người mang trong mình một hoặc nhiều gen bất thường gây ra bệnh thalassemia, nhưng các gen bình thường còn lại vẫn đủ để sản xuất lượng huyết sắc tố gần như bình thường. Kết quả là, người mang gen thường chỉ bị thiếu máu nhẹ hoặc không bị thiếu máu, nhưng hồng cầu của họ có kích thước nhỏ hơn so với người bình thường – đây là lý do có tên gọi “hồng cầu nhỏ”.
Tưởng tượng thế này nhé: Huyết sắc tố giống như những “bao tải” dùng để “đóng gói” và vận chuyển oxy bên trong hồng cầu. Ở người bị thalassemia, “nhà máy” sản xuất “bao tải” này (chính là các gen) hoạt động không hiệu quả. Với thể nặng, “nhà máy” gần như đình trệ, sản xuất rất ít “bao tải”, khiến hồng cầu không đủ sức vận chuyển oxy và dễ bị phá hủy. Còn với thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia, “nhà máy” chỉ hơi “trục trặc” một chút, sản xuất “bao tải” chậm hơn hoặc chất lượng hơi kém, nhưng vẫn có đủ “bao tải” để hồng cầu làm việc, dù các “bao tải” này có thể hơi nhỏ hoặc hình dạng không hoàn hảo.
Quan trọng nhất cần hiểu là người bị thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia không phải là “bệnh nặng” theo nghĩa thông thường, họ vẫn có thể sống khỏe mạnh bình thường như bao người khác. Tuy nhiên, việc họ mang gen bất thường lại có ý nghĩa quyết định đến sức khỏe của con cái họ sau này, đặc biệt là khi kết hôn với một người cũng mang gen bệnh thalassemia.
Sở dĩ hồng cầu có kích thước nhỏ và nhạt màu ở người mang gen thalassemia là do sự bất thường trong việc sản xuất chuỗi globin – thành phần cấu tạo nên huyết sắc tố. Huyết sắc tố người lớn chủ yếu được cấu tạo từ 2 chuỗi alpha globin và 2 chuỗi beta globin. Bệnh thalassemia được chia làm hai loại chính: Alpha-thalassemia (liên quan đến gen sản xuất chuỗi alpha) và Beta-thalassemia (liên quan đến gen sản xuất chuỗi beta).
Trong trường hợp thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia, thường là do đột biến ở một hoặc hai gen sản xuất chuỗi globin (tùy loại alpha hay beta, và số lượng gen bị ảnh hưởng). Khi việc sản xuất một loại chuỗi globin bị giảm sút, sẽ dẫn đến sự mất cân bằng giữa các chuỗi globin. Sự mất cân bằng này làm cho quá trình trưởng thành của hồng cầu trong tủy xương bị rối loạn. Thay vì tạo ra những hồng cầu có kích thước tiêu chuẩn, tủy xương lại sản xuất ra những hồng cầu nhỏ hơn bình thường (giảm thể tích trung bình hồng cầu – MCV) và chứa ít huyết sắc tố hơn (giảm lượng huyết sắc tố trung bình hồng cầu – MCH).
“Giống như việc bạn xây nhà vậy,” Bác sĩ Nguyễn Hoài An, chuyên gia huyết học giả định chia sẻ. “Để có một bức tường vững chắc, bạn cần gạch và vữa theo đúng tỷ lệ. Nếu thiếu gạch trầm trọng (như thể thalassemia nặng), bạn không thể xây được tường. Nhưng nếu chỉ thiếu một ít gạch hoặc gạch hơi nhỏ (như thể thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia), bạn vẫn xây được tường, nhưng bức tường có thể hơi mỏng manh hơn một chút, hoặc cần dùng nhiều gạch hơn để đạt cùng diện tích. Trong trường hợp hồng cầu, sự thiếu hụt hoặc bất thường của chuỗi globin làm cho ‘cấu trúc’ của hồng cầu bị ảnh hưởng, dẫn đến kích thước nhỏ hơn.”
Việc hồng cầu bị nhỏ không nhất thiết đồng nghĩa với thiếu máu nặng. Kích thước hồng cầu chỉ là một trong nhiều chỉ số đánh giá tình trạng máu. Tuy nhiên, nó là dấu hiệu quan trọng giúp bác sĩ định hướng chẩn đoán.
Đây là điểm mà nhiều người thường bỏ qua, bởi lẽ người bị thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia thường KHÔNG có bất kỳ triệu chứng rõ ràng nào của thiếu máu. Họ có thể cảm thấy hoàn toàn khỏe mạnh, hoạt động bình thường và không hề biết mình đang mang gen bệnh.
Tuy nhiên, trong một số ít trường hợp, họ có thể có các biểu hiện thiếu máu rất nhẹ và không đặc hiệu, dễ nhầm lẫn với các nguyên nhân thiếu máu khác, ví dụ như:
Những biểu hiện này rất mơ hồ và thường bị bỏ qua hoặc quy cho căng thẳng, thiếu ngủ hay chế độ ăn uống. Vì vậy, việc dựa vào triệu chứng để phát hiện thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia là gần như không thể.
Vậy làm sao để biết mình có mang gen thalassemia hay không? Cách duy nhất là thực hiện các xét nghiệm máu chuyên sâu.
Phát hiện thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia chủ yếu dựa vào các xét nghiệm máu. Thông thường, một xét nghiệm công thức máu toàn bộ (CBC) là bước đầu tiên.
Trong kết quả công thức máu, bác sĩ sẽ chú ý đến các chỉ số liên quan đến hồng cầu, đặc biệt là:
Nếu công thức máu cho thấy hồng cầu nhỏ (MCV giảm) và không rõ nguyên nhân, đặc biệt khi đã loại trừ thiếu máu do thiếu sắt (bằng xét nghiệm ferritin hoặc sắt huyết thanh), bác sĩ sẽ nghi ngờ đến thalassemia và chỉ định các xét nghiệm chuyên sâu hơn như:
Việc chẩn đoán chính xác là rất quan trọng, không chỉ để xác định tình trạng sức khỏe hiện tại mà còn để tư vấn về nguy cơ di truyền.
Đối với bản thân người mang gen thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia, tình trạng này thường KHÔNG gây ra nguy hiểm đáng kể cho sức khỏe và tuổi thọ. Như đã nói, họ có thể sống hoàn toàn bình thường mà không cần bất kỳ điều trị đặc hiệu nào. Tình trạng thiếu máu (nếu có) thường rất nhẹ và không ảnh hưởng đến các hoạt động sinh hoạt hàng ngày.
Tuy nhiên, nguy cơ thực sự nằm ở khả năng di truyền gen bệnh cho thế hệ sau. Đây chính là lý do tại sao việc nhận biết tình trạng mang gen lại cực kỳ quan trọng.
Nếu cả bố và mẹ đều là người mang gen thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia (cùng mang gen alpha hoặc cùng mang gen beta), thì mỗi lần sinh con, đứa trẻ có nguy cơ:
Sơ đồ minh họa quy luật di truyền của bệnh thalassemia khi cả bố và mẹ đều là người mang gen thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia
Đây là nguy cơ lớn nhất và là mối quan tâm hàng đầu đối với y học dự phòng liên quan đến thalassemia. Thể nặng của bệnh tan máu bẩm sinh là một gánh nặng rất lớn cho người bệnh, gia đình và xã hội, đòi hỏi điều trị tốn kém và ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống.
Vì vậy, mặc dù thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia không nguy hiểm cho bản thân người mang gen, việc phát hiện nó có ý nghĩa quyết định trong việc phòng ngừa sinh con bị bệnh thể nặng.
Một trong những khó khăn lớn trong chẩn đoán ban đầu là phân biệt thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia với thiếu máu do thiếu sắt. Cả hai tình trạng này đều có thể gây ra hồng cầu nhỏ (MCV giảm) và nhạt màu (MCH giảm). Trên thực tế, thiếu máu do thiếu sắt là nguyên nhân phổ biến nhất của thiếu máu hồng cầu nhỏ trên thế giới.
Điều này dẫn đến việc nhiều người mang gen thalassemia bị chẩn đoán nhầm là thiếu máu thiếu sắt và được chỉ định uống bổ sung sắt. Tuy nhiên, việc bổ sung sắt cho người mang gen thalassemia (mà không bị thiếu sắt thực sự) là không cần thiết và có thể gây hại nếu uống liều cao và kéo dài, vì cơ thể họ không có nhu cầu sắt tăng cao như người thiếu sắt.
Để phân biệt hai tình trạng này, bác sĩ sẽ dựa vào:
Nếu bạn có kết quả công thức máu cho thấy hồng cầu nhỏ và nhạt màu, đừng vội tự chẩn đoán là thiếu máu thiếu sắt và uống thuốc bổ sung sắt. Hãy tham khảo ý kiến bác sĩ để được làm các xét nghiệm chẩn đoán phân biệt cần thiết. Việc phát hiện sớm và chính xác tình trạng biểu hiện của người thiếu máu nói chung và nguyên nhân gây thiếu máu nói riêng là rất quan trọng.
Nếu bạn được chẩn đoán là người mang gen thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia, đừng quá lo lắng. Như đã nhấn mạnh, đây là tình trạng lành tính đối với bản thân bạn. Hầu hết mọi người mang gen đều không cần bất kỳ phương pháp điều trị đặc hiệu nào.
Điều quan trọng nhất khi biết mình mang gen thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia là thông báo cho bạn đời (nếu có) để họ cũng được xét nghiệm sàng lọc.
Đây là khía cạnh QUAN TRỌNG NHẤT khi nói về thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia. Việc biết mình mang gen hay không có ý nghĩa quyết định đến tương lai của con cái.
Giáo sư Trần Thị Mai, chuyên gia tư vấn di truyền giả định nhấn mạnh: “Căn bệnh tan máu bẩm sinh thể nặng hoàn toàn có thể phòng ngừa được bằng cách sàng lọc cho các cặp đôi trước khi kết hôn hoặc trước khi mang thai. Nếu chúng ta xác định được cả hai người cùng mang một loại gen thalassemia (ví dụ cùng mang gen beta), thì họ có nguy cơ sinh con bị bệnh nặng. Khi đó, chúng tôi sẽ tư vấn các lựa chọn để họ đưa ra quyết định phù hợp.”
Các lựa chọn dành cho các cặp đôi cùng mang gen thalassemia bao gồm:
Việc sàng lọc và tư vấn di truyền không chỉ giúp các cặp đôi chủ động trong việc sinh sản mà còn góp phần giảm tỷ lệ trẻ em sinh ra mắc bệnh tan máu bẩm sinh thể nặng trong cộng đồng, giảm gánh nặng cho y tế và xã hội.
Quy trình sàng lọc thường bao gồm:
Nếu một trong hai người mang gen, người còn lại trong cặp đôi cần được xét nghiệm. Chỉ khi cả hai cùng mang gen (đặc biệt là cùng loại gen alpha hoặc beta) mới có nguy cơ sinh con bệnh thể nặng.
Ngày nay, chương trình lấy máu gót chân 5 bệnh cho trẻ sơ sinh cũng đã bao gồm sàng lọc một số bệnh rối loạn chuyển hóa và bệnh máu, nhưng sàng lọc trước sinh hoặc trước kết hôn vẫn là phương pháp hiệu quả nhất để phòng ngừa bệnh tan máu bẩm sinh thể nặng.
Có khá nhiều hiểu lầm xung quanh tình trạng mang gen thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia. Dưới đây là một vài lầm tưởng phổ biến:
Việc hiểu đúng về thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia giúp giảm bớt lo lắng không cần thiết cho bản thân người mang gen và quan trọng hơn là giúp họ chủ động phòng ngừa bệnh cho con cái.
Nếu bạn được xác định là người mang gen thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia, hãy:
Việc chủ động tìm hiểu và hành động sẽ giúp bạn bảo vệ sức khỏe cho thế hệ tương lai. Tương tự như việc chú ý đến dấu hiệu bị thiếu máu nói chung để đi khám, việc xét nghiệm sàng lọc thalassemia cũng là một hành động chăm sóc sức khỏe chủ động và có trách nhiệm.
Một cặp đôi đang được bác sĩ tư vấn di truyền về nguy cơ sinh con bị bệnh thalassemia thể nặng và các lựa chọn phòng ngừa
Thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia, hay thể mang gen bệnh, là một tình trạng di truyền phổ biến ở Việt Nam. Mặc dù thường không gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe của người mang gen, nó lại tiềm ẩn nguy cơ sinh con bị bệnh tan máu bẩm sinh thể nặng nếu kết hôn với người cũng mang gen bệnh.
Việc phát hiện tình trạng mang gen chủ yếu dựa vào các xét nghiệm máu đơn giản như công thức máu và điện di huyết sắc tố, chứ không phải dựa vào triệu chứng vì thường không có biểu hiện rõ ràng. Đây là lý do tại sao việc sàng lọc trước kết hôn và trước khi mang thai lại có ý nghĩa cực kỳ to lớn trong việc phòng ngừa căn bệnh nguy hiểm này.
Nếu bạn hoặc người thân có chỉ số MCV thấp, hoặc có tiền sử gia đình mắc bệnh thalassemia, hãy chủ động đi khám và làm xét nghiệm sàng lọc. Việc biết mình có mang gen thiếu máu hồng cầu nhỏ thalassemia hay không không phải là điều đáng sợ, mà là cơ hội để bạn chủ động bảo vệ sức khỏe và tương lai hạnh phúc cho gia đình mình. Hãy nhớ, kiến thức chính là sức mạnh để bạn đưa ra những quyết định đúng đắn nhất.
Ý kiến của bạn
Tags
Tin liên quan
Tin đọc nhiều
Cùng chuyên mục
Đăng ký nhận tin tức của chúng tôi tại đây
Nhập email của bạn tại đây để nhận tin tức mới nhất của chúng tôi