Thực đơn cho người xạ trị: Ăn đúng cách giúp cơ thể phục hồi nhanh hơn

Bạn hoặc người thân đang trong quá trình xạ trị ung thư? Chắc hẳn có rất nhiều băn khoăn, lo lắng, đặc biệt là về vấn đề ăn uống, phải không? Xạ trị là một phương pháp điều trị ung thư hiệu quả, nhưng đồng thời cũng có thể gây ra những tác dụng phụ ảnh hưởng không nhỏ đến sức khỏe và khả năng ăn uống. Việc xây dựng một Thực đơn Cho Người Xạ Trị phù hợp không chỉ giúp cơ thể có đủ năng lượng và dinh dưỡng để chống chọi với bệnh tật, mà còn hỗ trợ giảm nhẹ các tác dụng phụ khó chịu, từ đó nâng cao chất lượng cuộc sống và giúp quá trình phục hồi diễn ra thuận lợi hơn. Giống như một người đang cần bổ sung sắt cho người lớn cần chọn đúng loại thực phẩm, người xạ trị cũng cần lựa chọn cực kỳ cẩn thận những gì đưa vào cơ thể. Chúng ta hãy cùng tìm hiểu sâu hơn về vấn đề quan trọng này nhé.

Tại sao dinh dưỡng lại quan trọng đến vậy khi xạ trị?

• Trả lời ngắn: Dinh dưỡng đóng vai trò then chốt trong việc cung cấp năng lượng, xây dựng lại tế bào bị tổn thương và tăng cường hệ miễn dịch, giúp người bệnh có sức khỏe tốt nhất để hoàn thành liệu trình xạ trị và phục hồi nhanh chóng.

Xạ trị là việc sử dụng các tia năng lượng cao để tiêu diệt tế bào ung thư. Tuy nhiên, không may là các tia này cũng có thể làm tổn thương các tế bào khỏe mạnh xung quanh, đặc biệt là những tế bào phân chia nhanh như tế bào niêm mạc miệng, họng, ruột, hoặc tủy xương. Điều này dẫn đến hàng loạt tác dụng phụ ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng ăn uống và hấp thu dinh dưỡng.

Khi cơ thể phải đối mặt với quá trình điều trị khắc nghiệt như xạ trị, nhu cầu về năng lượng và các chất dinh dưỡng sẽ tăng lên đáng kể. Giống như một cỗ máy cần nhiên liệu chất lượng cao để hoạt động hiệu quả, cơ thể người bệnh cần nguồn dinh dưỡng dồi dào để:

Ảnh hưởng của xạ trị đến cơ thể và khả năng ăn uống

Xạ trị có thể gây ra nhiều tác dụng phụ khác nhau tùy thuộc vào vùng xạ trị và liều lượng. Những tác dụng phụ này thường liên quan đến việc tổn thương các mô khỏe mạnh nằm trên đường đi của tia xạ.

• Xạ trị vùng đầu cổ: Gây khô miệng, viêm niêm mạc miệng (miệng, họng sưng đỏ, lở loét), khó nuốt, mất vị giác hoặc thay đổi cảm nhận mùi vị, cứng hàm. Những vấn đề này khiến việc ăn uống trở nên đau đớn, khó khăn, thậm chí là không thể ăn được thức ăn đặc.
• Xạ trị vùng ngực: Có thể gây khó nuốt (do viêm thực quản), buồn nôn, mệt mỏi.
• Xạ trị vùng bụng, xương chậu: Thường gây buồn nôn, nôn, tiêu chảy, chán ăn, mệt mỏi.

Khi gặp các tác dụng phụ này, người bệnh dễ bị sụt cân, suy dinh dưỡng, giảm khối cơ, và hệ miễn dịch suy yếu. Đây là vòng luẩn quẩn nguy hiểm: dinh dưỡng kém làm sức khỏe suy sút, khiến người bệnh khó hoàn thành hết liệu trình điều trị và tăng nguy cơ biến chứng.

Vai trò của dinh dưỡng trong phục hồi và kiểm soát tác dụng phụ

Một chế độ dinh dưỡng hợp lý và đầy đủ calo, protein, vitamin, và khoáng chất là “vũ khí” không thể thiếu trong cuộc chiến chống ung thư. Nó giúp:

• Cung cấp năng lượng: Đảm bảo cơ thể có đủ “nhiên liệu” để duy trì các hoạt động sống, chống lại bệnh tật và phục hồi sau điều trị.
• Xây dựng và sửa chữa mô: Protein là “viên gạch” để xây dựng lại các tế bào và mô bị tổn thương do xạ trị. Đủ protein giúp vết thương (như lở miệng) mau lành hơn.
• Tăng cường hệ miễn dịch: Dinh dưỡng tốt giúp hệ miễn dịch hoạt động hiệu quả hơn, giảm nguy cơ nhiễm trùng – một biến chứng thường gặp khi sức khỏe suy yếu.
• Giảm nhẹ tác dụng phụ: Chế độ ăn phù hợp có thể làm dịu các triệu chứng khó chịu như buồn nôn, tiêu chảy, hoặc khô miệng, giúp người bệnh cảm thấy dễ chịu hơn.
• Duy trì cân nặng và sức mạnh cơ bắp: Ngăn ngừa tình trạng sụt cân quá mức, giúp người bệnh giữ được sức lực để thực hiện các hoạt động hàng ngày.

Tóm lại, dinh dưỡng không chỉ đơn thuần là “ăn cho có sức”, mà là một phần không thể tách rời của kế hoạch điều trị ung thư, có ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả điều trị và khả năng phục hồi của người bệnh.

Thực đơn cho người xạ trị cần đáp ứng những tiêu chí nào?

• Trả lời ngắn: Thực đơn cần giàu năng lượng, protein, vitamin, khoáng chất, dễ tiêu hóa, dễ nuốt, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm và giúp kiểm soát các tác dụng phụ.

Việc xây dựng thực đơn cho người xạ trị không phải là chuyện đơn giản “cứ ăn nhiều là tốt”. Nó đòi hỏi sự cân nhắc kỹ lưỡng để phù hợp với tình trạng sức khỏe cụ thể của từng người, các tác dụng phụ đang gặp phải, và cả vị trí xạ trị. Tuy nhiên, nhìn chung, một chế độ ăn lý tưởng cho người xạ trị cần đáp ứng các tiêu chí sau:

Cung cấp đủ năng lượng và protein

Đây là hai yếu tố quan trọng hàng đầu. Năng lượng cần thiết để duy trì hoạt động của cơ thể và chống lại bệnh tật. Protein cần để sửa chữa mô, xây dựng cơ bắp và hỗ trợ hệ miễn dịch. Do đó, trong thực đơn cho người xạ trị, cần ưu tiên các thực phẩm giàu calo và protein.

• Năng lượng: Người bệnh ung thư đang điều trị thường cần nhiều năng lượng hơn người bình thường. Thay vì cố gắng ăn một lượng lớn thức ăn trong một bữa, hãy chia nhỏ bữa ăn và tăng cường các thực phẩm giàu calo trong mỗi khẩu phần.
• Protein: Các nguồn protein tốt bao gồm thịt nạc (gà, bò, lợn), cá, trứng, sữa và các sản phẩm từ sữa, các loại đậu hạt. Ưu tiên các dạng dễ tiêu hóa như cháo thịt bằm, súp gà, sữa lắc giàu protein.

Dễ tiêu hóa, dễ nuốt

Đây là tiêu chí đặc biệt quan trọng khi người bệnh gặp các vấn đề về đường tiêu hóa (buồn nôn, tiêu chảy) hoặc vùng đầu cổ (khó nuốt, viêm miệng).

• Dễ tiêu hóa: Chọn thực phẩm ít chất xơ thô, ít dầu mỡ, tránh các món chiên xào nhiều dầu, các loại gia vị cay nóng, thực phẩm sống hoặc chưa chín kỹ.
• Dễ nuốt: Ưu tiên thức ăn lỏng, mềm, nhuyễn như súp, cháo, sinh tố, sữa, sữa chua, pudding, kem. Nếu ăn thức ăn đặc, cần cắt nhỏ, xay nhuyễn hoặc nấu thật mềm.

An toàn vệ sinh thực phẩm

Hệ miễn dịch của người bệnh xạ trị thường suy yếu, dễ bị tấn công bởi vi khuẩn, virus. Do đó, việc đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm là cực kỳ quan trọng để phòng tránh nhiễm trùng.

• Luôn rửa tay sạch sẽ trước khi chế biến và ăn uống.
• Thực phẩm phải được nấu chín kỹ. Tránh ăn đồ sống, tái, gỏi, sushi.
• Rau củ quả cần được rửa sạch dưới vòi nước chảy trước khi chế biến hoặc ăn sống (nếu tình trạng miệng cho phép).
• Bảo quản thực phẩm đúng cách, tránh để thức ăn ở ngoài nhiệt độ phòng quá lâu.
• Kiểm tra kỹ hạn sử dụng của các sản phẩm đóng gói.

Giúp giảm nhẹ tác dụng phụ

Một số thực phẩm có thể giúp làm dịu các triệu chứng khó chịu do xạ trị gây ra.

• Buồn nôn: Gừng, bánh quy nhạt, đồ ăn nguội, tránh mùi mạnh.
• Tiêu chảy: Chuối, cơm trắng, sốt táo, bánh mì nướng (các thực phẩm ít chất xơ, dễ hấp thu).
• Khô miệng/Viêm miệng: Thức ăn mềm, lỏng, mát, tránh đồ chua, cay, mặn, khô, giòn.
• Thay đổi vị giác: Thử nêm nếm các loại gia vị khác nhau (tùy vùng xạ trị và khuyến cáo của bác sĩ), sử dụng các loại sốt, nước dùng đậm đà.

Việc tuân thủ những tiêu chí này sẽ giúp xây dựng một thực đơn cho người xạ trị không chỉ cung cấp đủ dinh dưỡng mà còn làm cho quá trình ăn uống bớt đi gánh nặng, trở nên dễ chịu và hiệu quả hơn.

Những tác dụng phụ thường gặp của xạ trị và cách xử lý qua chế độ ăn uống

• Trả lời ngắn: Các tác dụng phụ phổ biến bao gồm mất vị giác, khô miệng, khó nuốt, buồn nôn, tiêu chảy, mệt mỏi; chúng có thể được kiểm soát phần nào bằng cách lựa chọn và chế biến thực phẩm phù hợp.

Quá trình xạ trị, dù nhắm mục tiêu chính vào khối u, vẫn có thể ảnh hưởng đến các mô khỏe mạnh xung quanh, gây ra những tác dụng phụ không mong muốn. Rất nhiều trong số này liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến hệ tiêu hóa và khả năng ăn uống. Hiểu rõ các tác dụng phụ này và biết cách điều chỉnh thực đơn cho người xạ trị là vô cùng quan trọng.

Mất vị giác, thay đổi mùi vị

Vị giác và khứu giác có thể bị ảnh hưởng, đặc biệt khi xạ trị vùng đầu cổ. Thức ăn có thể trở nên nhạt nhẽo, đắng, kim loại hoặc có mùi khó chịu.

• Cách xử lý:
  • Thử nếm các loại gia vị khác nhau (trừ khi có chống chỉ định). Nước cốt chanh, sốt chua ngọt (nếu không bị lở miệng), các loại thảo mộc, gia vị nhẹ nhàng có thể giúp tăng hương vị.
  • Sử dụng các loại sốt, nước sốt hoặc nước dùng đậm đà để làm tăng mùi vị cho món ăn.
  • Ăn thức ăn nguội hoặc ở nhiệt độ phòng có thể dễ chịu hơn thức ăn nóng vì mùi vị ít nồng hơn.
  • Vệ sinh răng miệng sạch sẽ trước bữa ăn có thể giúp cải thiện vị giác.
  • Tránh sử dụng đồ dùng bằng kim loại nếu thấy có vị kim loại trong miệng.
  • Nước súc miệng pha loãng (nước muối sinh lý hoặc nước baking soda pha loãng) có thể giúp làm sạch miệng.

Khô miệng, viêm niêm mạc miệng

Đây là tác dụng phụ rất phổ biến khi xạ trị vùng đầu cổ. Tuyến nước bọt bị ảnh hưởng dẫn đến khô miệng, còn niêm mạc miệng, lưỡi, lợi, họng bị viêm nhiễm, sưng đỏ, thậm chí loét ra gây đau rát. Tình trạng này tương tự như khi tay chân miệng triệu chứng gây tổn thương trong khoang miệng ở trẻ em, nhưng do nguyên nhân khác. Nó khiến việc nhai, nuốt và nói chuyện trở nên khó khăn và đau đớn.

• Cách xử lý:
  • Ưu tiên thực phẩm mềm, lỏng: Súp, cháo, sinh tố, sữa lắc, sữa chua, pudding, kem, thạch là lựa chọn tốt.
  • Nấu thức ăn thật mềm: Thịt hầm nhừ, rau củ luộc chín mềm rồi nghiền nhuyễn.
  • Sử dụng nước sốt/nước dùng: Thêm nước sốt, nước thịt hầm hoặc nước dùng vào các món ăn để làm ẩm, giúp dễ nuốt hơn.
  • Tránh: Thức ăn khô, cứng, giòn (bánh quy giòn, khoai tây chiên), thức ăn cay nóng, chua (chanh, cam, quýt, dứa), mặn, nhiều gia vị, rượu bia, thuốc lá.
  • Uống nhiều nước: Nhấp từng ngụm nước nhỏ thường xuyên để giữ ẩm cho miệng. Ngậm đá bào hoặc kẹo cứng không đường cũng có thể giúp kích thích tiết nước bọt.
  • Vệ sinh răng miệng nhẹ nhàng: Sử dụng bàn chải lông mềm, kem đánh răng có fluoride nhưng không có chất tạo bọt (SLS). Súc miệng bằng nước muối sinh lý hoặc nước baking soda pha loãng sau khi ăn.
  • Tham khảo ý kiến nha sĩ: Nha sĩ tại NHA KHOA BẢO ANH có thể tư vấn về cách chăm sóc răng miệng đúng cách, sử dụng các sản phẩm giữ ẩm miệng hoặc kê đơn thuốc giảm đau bôi tại chỗ nếu cần.

Khó nuốt (Dysphagia)

Xạ trị vùng họng hoặc thực quản có thể gây viêm, sưng tấy, làm đường đi của thức ăn bị hẹp lại hoặc gây đau khi nuốt.

• Cách xử lý:
  • Chế độ ăn lỏng/nhuyễn hoàn toàn: Đây có thể là lựa chọn cần thiết nếu khó nuốt nặng.
  • Sử dụng chất làm đặc: Chuyên gia dinh dưỡng có thể hướng dẫn cách sử dụng các loại bột làm đặc để làm các chất lỏng trở nên đặc hơn (như mật ong, sữa chua) giúp dễ kiểm soát khi nuốt, giảm nguy cơ sặc.
  • Ăn chậm, nhai kỹ: Nhai thật kỹ thức ăn thành miếng rất nhỏ hoặc xay nhuyễn trước khi nuốt.
  • Ngồi thẳng khi ăn: Giữ tư thế ngồi thẳng 90 độ khi ăn và duy trì tư thế này ít nhất 30 phút sau khi ăn.
  • Tập các bài tập nuốt: Bác sĩ hoặc chuyên gia ngôn ngữ trị liệu có thể hướng dẫn các bài tập giúp cải thiện chức năng nuốt.
  • Tránh nói chuyện khi ăn: Tập trung hoàn toàn vào việc ăn để tránh sặc.

Buồn nôn, nôn

Xạ trị vùng bụng, xương chậu hoặc đơn thuần là phản ứng toàn thân với điều trị đều có thể gây cảm giác buồn nôn khó chịu, đôi khi dẫn đến nôn.

• Cách xử lý:
  • Chia nhỏ bữa ăn: Thay vì 3 bữa chính lớn, hãy ăn nhiều bữa nhỏ (5-6 bữa/ngày). Dạ dày không bị quá đầy sẽ giúp giảm cảm giác buồn nôn.
  • Ăn chậm: Ăn quá nhanh có thể gây khó chịu.
  • Tránh mùi mạnh: Tránh nấu các món ăn có mùi quá nồng, tránh đến gần khu vực bếp khi đang nấu nướng. Thức ăn nguội thường ít mùi hơn.
  • Ưu tiên thực phẩm khô, nhạt: Bánh quy nhạt (bánh quy mặn), bánh mì nướng khô, ngũ cốc khô có thể giúp làm dịu dạ dày.
  • Uống nước giữa các bữa ăn: Tránh uống nhiều nước cùng lúc với bữa ăn, điều này có thể làm đầy dạ dày nhanh hơn. Uống nước hoặc chất lỏng giữa các bữa ăn.
  • Gừng: Ngậm kẹo gừng, uống trà gừng loãng có thể giúp giảm buồn nôn.
  • Tránh thức ăn cay, béo, nhiều dầu mỡ: Những loại này khó tiêu và có thể làm tăng buồn nôn.
  • Nghỉ ngơi sau khi ăn: Ngồi thẳng hoặc tựa lưng vào ghế sau khi ăn khoảng 30-60 phút. Tránh nằm ngay sau khi ăn.

Tiêu chảy hoặc táo bón

Xạ trị vùng bụng hoặc xương chậu có thể ảnh hưởng đến ruột, gây tiêu chảy (thường gặp hơn) hoặc táo bón.

• Cách xử lý tiêu chảy:
  • Chế độ ăn ít chất xơ thô: Tránh rau sống, trái cây có vỏ/hạt, ngũ cốc nguyên hạt, các loại đậu.
  • Ưu tiên thực phẩm có tính làm đặc: Chuối, cơm trắng, sốt táo, bánh mì nướng, khoai tây luộc/nghiền.
  • Uống đủ nước và chất điện giải: Bù lại lượng nước và muối khoáng bị mất do tiêu chảy. Nước lọc, nước dừa, dung dịch oresol pha đúng cách là những lựa chọn tốt. Tránh đồ uống có gas, nhiều đường.
  • Tránh sữa và sản phẩm từ sữa: Một số người có thể bị khó dung nạp lactose tạm thời khi ruột bị tổn thương.
  • Ăn nhiều bữa nhỏ.
• Cách xử lý táo bón:
  • Tăng cường chất lỏng: Uống nhiều nước, nước ép trái cây (lưu ý nếu đồng thời bị lở miệng).
  • Tăng cường chất xơ: Nếu không bị tiêu chảy, tăng dần lượng chất xơ từ rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt (tùy khả năng tiêu hóa).
  • Vận động nhẹ nhàng: Đi bộ giúp kích thích nhu động ruột.
  • Tham khảo ý kiến bác sĩ: Có thể cần dùng thuốc làm mềm phân hoặc thuốc nhuận tràng theo chỉ định.

Đôi khi, việc điều chỉnh thuốc điều trị polyp tử cung hoặc các loại thuốc khác đang dùng cùng lúc cũng cần được xem xét vì chúng có thể ảnh hưởng đến hệ tiêu hóa, tuy nhiên, việc này luôn cần có sự chỉ định của bác sĩ chuyên khoa.

Mệt mỏi, chán ăn

Mệt mỏi là tác dụng phụ rất phổ biến và dai dẳng của xạ trị. Mệt mỏi cùng với các tác dụng phụ khác như buồn nôn, thay đổi vị giác, đau miệng… dễ dẫn đến tình trạng chán ăn.

• Cách xử lý:
  • Không ép ăn quá nhiều: Ăn khi thấy đói, dù chỉ là một chút.
  • Luôn có sẵn đồ ăn nhẹ: Chuẩn bị sẵn các món ăn nhẹ, lành mạnh, giàu năng lượng và protein như sữa chua, trái cây, các loại hạt (nếu nhai được), bánh quy ngũ cốc.
  • Biến việc ăn uống thành trải nghiệm dễ chịu: Ăn cùng người thân, nghe nhạc, xem TV (nếu không bị phân tâm).
  • Tận dụng thời điểm cảm thấy khỏe nhất: Nếu có thời điểm trong ngày cảm thấy bớt mệt và đỡ buồn nôn hơn, hãy cố gắng ăn bữa chính vào lúc đó.
  • Sử dụng đồ uống bổ sung dinh dưỡng: Sữa cao năng lượng, các loại thức uống dinh dưỡng chuyên biệt cho người bệnh ung thư có thể cung cấp lượng lớn calo và protein chỉ trong một thể tích nhỏ, rất hữu ích khi không muốn ăn nhiều.
  • Vận động nhẹ nhàng: Đi bộ một đoạn ngắn có thể giúp kích thích sự thèm ăn. Tương tự như khi cơ thể phục hồi sau một vấn đề sức khỏe khác như bị kiến ba khoang đốt và cần lấy lại sức, việc vận động nhẹ nhàng giúp cơ thể khỏe khoắn hơn và có cảm giác đói tự nhiên.

Việc đối phó với các tác dụng phụ này đòi hỏi sự kiên nhẫn và linh hoạt trong việc điều chỉnh thực đơn cho người xạ trị. Đừng ngại thử nghiệm các loại thực phẩm và cách chế biến khác nhau để tìm ra những gì phù hợp nhất với bản thân.

Thực đơn mẫu cho người xạ trị: Ăn gì và kiêng gì?

• Trả lời ngắn: Ưu tiên thực phẩm lỏng, mềm, dễ tiêu hóa, giàu năng lượng và protein; hạn chế đồ cứng, dai, cay, chua, nhiều dầu mỡ, sống/tái.

Việc lên một thực đơn cho người xạ trị cụ thể cho từng ngày, từng bữa cần dựa trên tình trạng cá nhân, nhưng chúng ta hoàn toàn có thể phác thảo một số nguyên tắc và gợi ý chung về những loại thực phẩm nên ưu tiên và nên tránh.

Các nhóm thực phẩm nên ưu tiên (lỏng, mềm, giàu dinh dưỡng, dễ tiêu)

Khi khả năng nhai nuốt và tiêu hóa bị ảnh hưởng, việc lựa chọn kết cấu thực phẩm trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.

• Thức ăn lỏng và bán lỏng:

  • Súp, cháo: Nấu từ thịt (gà, bò nạc), cá, trứng, kết hợp với rau củ đã nấu chín mềm và nghiền nhuyễn. Có thể thêm phô mai, bơ, kem để tăng calo.
  • Sinh tố, sữa lắc: Kết hợp trái cây mềm (chuối, bơ, xoài chín), sữa (sữa tươi, sữa hạt, sữa đặc), sữa chua, bột protein bổ sung.
  • Nước hầm xương, nước dùng: Cung cấp chất lỏng, điện giải và một phần dinh dưỡng.
  • Nước ép rau củ quả: Chọn các loại không quá chua, pha loãng nếu cần.

• Thức ăn mềm và dễ nhai:

  • Cơm nấu nhão, bún, phở mềm: Nấu kỹ hơn bình thường.
  • Thịt băm, xay nhuyễn, cá phi lê: Chọn phần thịt nạc, nấu mềm, xay nhuyễn hoặc dằm nát. Cá hấp hoặc luộc mềm.
  • Trứng: Luộc lòng đào hoặc đánh bông, chiên mềm (ít dầu).
  • Đậu hũ, tàu hũ: Mềm, dễ tiêu, giàu protein.
  • Rau củ luộc/hấp mềm: Cà rốt, bí đỏ, khoai tây, bông cải xanh (chỉ lấy phần bông mềm). Nghiền nhuyễn hoặc xay soup.
  • Trái cây mềm: Chuối chín, bơ, đu đủ chín, xoài chín, hồng xiêm. Cắt miếng nhỏ hoặc dằm nhuyễn.

• Các sản phẩm từ sữa:

  • Sữa tươi, sữa đặc, sữa bột nguyên kem: Nguồn năng lượng và protein dồi dào.
  • Sữa chua: Cung cấp lợi khuẩn tốt cho hệ tiêu hóa, dễ ăn khi bị lở miệng.
  • Phô mai, váng sữa: Thêm vào các món ăn để tăng calo và protein.

• Thực phẩm giàu năng lượng và protein:

  • Các loại hạt (nếu nhai được hoặc xay nhuyễn): Hạnh nhân, óc chó, hạt điều… xay thành sữa hoặc bột, thêm vào sinh tố/sữa lắc.
  • Ngũ cốc tăng cường: Bột yến mạch nấu nhuyễn, thêm sữa, trái cây mềm.
  • Thanh dinh dưỡng (Nutrition bars): Chọn loại mềm, ít chất xơ thô, giàu protein và calo.
  • Bơ đậu phộng hoặc bơ hạnh nhân: Phết vào bánh mì mềm, hoặc thêm vào sinh tố.
  • Các loại dầu tốt: Dầu oliu, dầu dừa, thêm vào món ăn để tăng năng lượng.

Các món ăn gợi ý cho từng bữa (sáng, trưa, tối, phụ)

Việc chia nhỏ bữa ăn là cực kỳ quan trọng. Dưới đây là gợi ý các món ăn có thể luân phiên thay đổi trong thực đơn cho người xạ trị:

• Bữa sáng:
  • Cháo gà/thịt bằm/cá nấu nhừ.
  • Bột yến mạch nấu với sữa, thêm chuối dằm hoặc bơ dầm.
  • Sinh tố bơ chuối sữa hạt.
  • Sữa cao năng lượng chuyên biệt.
  • Trứng bác mềm với một ít phô mai.
• Bữa trưa:
  • Súp kem rau củ (bí đỏ, cà rốt, khoai tây) nấu với thịt hoặc kem tươi.
  • Cơm nấu nhão ăn với cá lóc kho tộ (kho nhừ, dằm nát) hoặc thịt kho tàu (chỉ ăn phần thịt nạc, kho thật nhừ).
  • Bún riêu/phở nước lèo (chỉ ăn phần bún/phở và thịt mềm/mọc, chan nhiều nước).
• Bữa tối:
  • Tương tự bữa trưa, ưu tiên món dễ tiêu hóa hơn.
  • Canh bí đao/mướp nấu thịt bằm hoặc tôm.
  • Cá hấp gừng hành (gỡ xương kỹ, dằm nát).
  • Cháo cá/tôm/lươn (nấu nhừ).
• Bữa phụ (3-4 bữa/ngày):
  • Sữa chua, váng sữa.
  • Sinh tố, sữa lắc.
  • Pudding, thạch rau câu (ít đường).
  • Kem (ít đường).
  • Trái cây mềm dằm (chuối, bơ, đu đủ).
  • Bánh flan.
  • Sữa cao năng lượng hoặc đồ uống dinh dưỡng.

Thực phẩm cần tránh hoặc hạn chế

Để tránh làm trầm trọng thêm các tác dụng phụ và gây khó chịu, người xạ trị nên hạn chế hoặc kiêng hẳn các loại thực phẩm sau:

• Thức ăn khô, cứng, giòn: Bánh quy giòn, khoai tây chiên, bỏng ngô, các loại hạt rang nguyên hạt, thịt khô, bánh mì vỏ cứng.
• Thức ăn cay nóng, nhiều gia vị: Ớt, tiêu, cà ri, các món kho mặn, chiên rán cháy cạnh.
• Thức ăn chua: Chanh, cam, quýt, dứa, cà chua, nước sốt cà chua (đặc biệt khi bị lở miệng).
• Thức ăn nhiều dầu mỡ, khó tiêu: Đồ chiên rán ngập dầu, thịt mỡ, da động vật, nội tạng.
• Thức ăn sống, tái: Rau sống, gỏi, sushi, thịt tái, trứng lòng đào.
• Rượu bia, thuốc lá: Gây kích ứng niêm mạc, ảnh hưởng sức khỏe tổng thể.
• Đồ uống có gas: Có thể gây đầy hơi, khó chịu.
• Thức ăn có mùi quá mạnh: Cá khô, mắm tôm… có thể gây buồn nôn.

Lời khuyên về cách chế biến món ăn

Cách chế biến đóng vai trò quan trọng trong việc làm cho thực đơn cho người xạ trị trở nên hấp dẫn và dễ ăn hơn:

• Nấu mềm, nhừ: Ưu tiên hấp, luộc, hầm, kho nhừ.
• Xay, nghiền, dằm nhuyễn: Biến các món ăn đặc thành dạng lỏng hoặc sệt.
• Sử dụng nước dùng/nước sốt: Làm ẩm món ăn.
• Trình bày đẹp mắt: Dù chỉ là cháo hay súp, một chút màu sắc từ rau củ (đã xay nhuyễn) hoặc cách trang trí đơn giản có thể kích thích thị giác và vị giác (dù bị ảnh hưởng).
• Để nguội bớt: Thức ăn ấm hoặc nguội thường dễ ăn hơn thức ăn nóng.

Việc điều chỉnh thực đơn cho người xạ trị cần linh hoạt, lắng nghe cơ thể và không ngại thử nghiệm trong khuôn khổ những thực phẩm được cho phép.

Làm sao để duy trì cân nặng và thể trạng trong quá trình xạ trị?

• Trả lời ngắn: Duy trì cân nặng đòi hỏi tăng cường calo và protein, chia nhỏ bữa ăn, tận dụng đồ uống bổ sung và theo dõi sát sao tình trạng cơ thể để điều chỉnh kịp thời.

Sụt cân và suy dinh dưỡng là những thách thức lớn đối với người xạ trị. Việc mất đi khối lượng cơ bắp không chỉ làm giảm sức lực mà còn ảnh hưởng đến khả năng hồi phục và đáp ứng với điều trị. Do đó, việc duy trì cân nặng và thể trạng là mục tiêu quan trọng trong việc xây dựng thực đơn cho người xạ trị.

Chia nhỏ bữa ăn

Đây là chiến lược hiệu quả nhất khi người bệnh cảm thấy chán ăn hoặc dễ buồn nôn. Thay vì cố gắng ăn ba bữa chính lớn khiến dạ dày quá tải, hãy chia thành 5-6 bữa nhỏ trong ngày. Mỗi bữa không cần ăn nhiều, chỉ cần đảm bảo có đủ năng lượng và dinh dưỡng. Ví dụ, một bữa phụ có thể chỉ là một ly sữa nhỏ, một bát súp kem, hoặc một cốc sinh tố.

Tăng cường calo và protein trong các bữa ăn

Ngay cả khi ăn ít, chúng ta vẫn có thể tăng lượng calo và protein trong mỗi khẩu phần bằng cách “làm giàu” món ăn.

• Thêm chất béo tốt: Cho thêm bơ, dầu oliu, kem tươi, nước cốt dừa (với lượng vừa phải nếu không gây khó tiêu) vào súp, cháo, sinh tố, sữa.
• Thêm protein: Rắc bột protein không mùi vị vào sữa, sinh tố, súp; thêm phô mai bào vào cháo, súp; sử dụng sữa đặc hoặc sữa bột nguyên kem thay cho sữa tươi trong các món tráng miệng.
• Sử dụng các loại sốt/nước dùng đậm đặc: Nước hầm xương cô đặc là nguồn cung cấp cả chất lỏng, khoáng chất và một ít protein.
• Kết hợp thực phẩm giàu năng lượng: Ăn kèm các loại hạt (nếu nhai được), trái cây sấy khô (lưu ý nếu bị khô miệng/lở miệng), hoặc bơ đậu phộng.

Sử dụng đồ uống bổ sung dinh dưỡng (nếu cần)

Khi việc ăn uống quá khó khăn hoặc người bệnh không thể ăn đủ bằng thức ăn thông thường, đồ uống bổ sung dinh dưỡng chuyên biệt cho người bệnh ung thư là một giải pháp tuyệt vời. Chúng được thiết kế để cung cấp một lượng lớn calo, protein, vitamin và khoáng chất trong một thể tích nhỏ, dễ uống và dễ hấp thu. Có nhiều loại khác nhau với hương vị đa dạng, bạn có thể lựa chọn loại phù hợp. Việc sử dụng các sản phẩm này cần có sự tư vấn của bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng.

Quan sát và điều chỉnh

Mỗi người bệnh sẽ phản ứng với xạ trị và các tác dụng phụ theo cách khác nhau. Điều quan trọng là phải theo dõi sát sao cân nặng và các triệu chứng đang gặp phải.

• Theo dõi cân nặng: Cân đều đặn (ví dụ: mỗi tuần một lần) để phát hiện sớm tình trạng sụt cân.
• Ghi lại nhật ký ăn uống: Ghi lại những gì đã ăn, uống, lượng bao nhiêu và những tác dụng phụ gặp phải sau khi ăn. Điều này giúp xác định những thực phẩm nào dung nạp tốt, thực phẩm nào gây khó chịu để điều chỉnh thực đơn cho người xạ trị phù hợp.
• Chia sẻ với đội ngũ y tế: Báo cho bác sĩ, y tá hoặc chuyên gia dinh dưỡng về những khó khăn trong ăn uống và bất kỳ thay đổi đáng kể nào về cân nặng.

Duy trì cân nặng và thể trạng tốt trong quá trình xạ trị không chỉ giúp người bệnh cảm thấy khỏe hơn mà còn tăng cơ hội hoàn thành liệu trình điều trị theo đúng kế hoạch.

Câu chuyện từ chuyên gia: Góc nhìn từ Bác sĩ Trần Thị Bích Vân

Để hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của dinh dưỡng trong quá trình xạ trị, chúng ta hãy lắng nghe chia sẻ từ một chuyên gia giàu kinh nghiệm. Bác sĩ Trần Thị Bích Vân, chuyên gia dinh dưỡng lâm sàng tại một bệnh viện lớn, người đã đồng hành cùng rất nhiều bệnh nhân ung thư, chia sẻ:

“Tôi đã chứng kiến không ít bệnh nhân phải vật lộn với việc ăn uống trong quá trình xạ trị, đặc biệt là những người xạ trị vùng đầu cổ hay bụng. Có những ngày, việc nuốt một thìa cháo cũng là một thách thức lớn. Tuy nhiên, chính những bệnh nhân kiên trì, cố gắng ăn uống theo đúng hướng dẫn dinh dưỡng là những người có sức khỏe tốt hơn hẳn để vượt qua các đợt điều trị. Họ ít bị sụt cân nghiêm trọng, vết thương do xạ trị (như viêm loét miệng) cũng có xu hướng mau lành hơn, và quan trọng là họ có đủ sức để tiếp tục chiến đấu. Tôi luôn nhấn mạnh với bệnh nhân và người nhà rằng, việc xây dựng một thực đơn cho người xạ trị khoa học, phù hợp với từng giai đoạn và từng tác dụng phụ cụ thể, không phải là việc ‘ăn cho lấy sức’, mà là một phần không thể thiếu của phác đồ điều trị. Dinh dưỡng tốt chính là nền tảng để các phương pháp điều trị khác phát huy hiệu quả tối đa.”

Bác sĩ Vân cũng chia sẻ một câu chuyện thực tế: “Tôi nhớ một bệnh nhân nam bị ung thư vòm họng, xạ trị vùng đầu cổ. Ông bị khô miệng và viêm loét toàn bộ khoang miệng rất nặng, ăn uống đau đớn vô cùng. Ban đầu, ông rất nản chí và sụt cân nhanh. Chúng tôi đã cùng gia đình xây dựng một thực đơn cho người xạ trị với toàn bộ là đồ lỏng, nhuyễn như súp kem, sinh tố tăng cường, sữa cao năng lượng. Chúng tôi cũng hướng dẫn ông cách chăm sóc miệng thật nhẹ nhàng, súc miệng đúng cách. Dần dần, ông ấy có thể uống đủ lượng dinh dưỡng cần thiết, cân nặng ổn định trở lại. Mặc dù vẫn còn khó chịu, nhưng ông có đủ sức khỏe để hoàn thành hết liệu trình xạ trị và sau đó là các đợt phục hồi tiếp theo. Câu chuyện của ông là minh chứng rõ ràng cho thấy, sự kiên trì trong việc duy trì dinh dưỡng, kết hợp với sự hỗ trợ từ chuyên gia, có thể tạo nên sự khác biệt lớn.”

Những chia sẻ từ Bác sĩ Trần Thị Bích Vân càng khẳng định tầm quan trọng của việc chú trọng đến dinh dưỡng khi xạ trị.

Khi nào cần tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên nghiệp?

• Trả lời ngắn: Cần tìm kiếm sự hỗ trợ từ bác sĩ, chuyên gia dinh dưỡng hoặc nha sĩ ngay khi gặp các dấu hiệu cảnh báo về dinh dưỡng như sụt cân nhanh, không ăn uống được, hoặc các tác dụng phụ nghiêm trọng ảnh hưởng đến việc ăn uống.

Mặc dù bài viết này cung cấp những thông tin hữu ích để bạn tham khảo và tự điều chỉnh thực đơn cho người xạ trị, nhưng đừng quên rằng mỗi người bệnh là một cá thể riêng biệt. Tình trạng sức khỏe, loại ung thư, giai đoạn bệnh, phác đồ điều trị và các tác dụng phụ gặp phải sẽ khác nhau ở mỗi người. Do đó, việc có sự đồng hành và tư vấn từ các chuyên gia y tế là vô cùng quan trọng.

Dấu hiệu cảnh báo về dinh dưỡng

Bạn cần liên hệ ngay với bác sĩ điều trị hoặc chuyên gia dinh dưỡng nếu gặp một trong các dấu hiệu sau:

• Sụt cân nhanh và không kiểm soát được (ví dụ: sụt hơn 5% trọng lượng cơ thể trong vòng 1 tháng).
• Không thể ăn uống đủ lượng trong vài ngày liên tục.
• Các tác dụng phụ như buồn nôn, nôn, tiêu chảy, khó nuốt trở nên nghiêm trọng và không cải thiện sau khi thử các biện pháp tại nhà.
• Xuất hiện các triệu chứng mới hoặc tình trạng hiện tại trở nên tồi tệ hơn.
• Cảm thấy quá mệt mỏi, yếu ớt, không có năng lượng.
• Gặp các vấn đề nghiêm trọng về răng miệng, lợi, lưỡi ảnh hưởng đến việc ăn uống (như lở loét miệng nặng). Vấn đề này đôi khi có những điểm chung với các tình trạng như tay chân miệng triệu chứng ở chỗ đều gây tổn thương niêm mạc miệng, đòi hỏi sự chăm sóc cẩn thận.

Vai trò của bác sĩ, chuyên gia dinh dưỡng, và nha sĩ

Đừng ngần ngại tìm kiếm sự giúp đỡ từ đội ngũ y tế:

• Bác sĩ điều trị: Sẽ đánh giá tình trạng sức khỏe tổng thể, mức độ nghiêm trọng của tác dụng phụ và đưa ra các chỉ định y khoa cần thiết (ví dụ: kê thuốc chống buồn nôn, thuốc giảm đau).
• Chuyên gia dinh dưỡng lâm sàng: Là người có kiến thức chuyên sâu về dinh dưỡng trong điều trị ung thư. Họ sẽ đánh giá tình trạng dinh dưỡng của bạn, tính toán nhu cầu năng lượng và protein cụ thể, từ đó xây dựng một thực đơn cho người xạ trị cá nhân hóa, phù hợp với các tác dụng phụ bạn đang gặp phải và sở thích ăn uống của bạn. Họ cũng có thể tư vấn về việc sử dụng các sản phẩm bổ sung dinh dưỡng.
• Nha sĩ: Đặc biệt quan trọng khi xạ trị vùng đầu cổ. Nha sĩ có thể giúp kiểm tra, chăm sóc sức khỏe răng miệng trước, trong và sau khi xạ trị. Họ hướng dẫn cách vệ sinh răng miệng đúng cách khi bị khô miệng, viêm loét, hoặc nhạy cảm, kê đơn các loại nước súc miệng đặc biệt, hoặc kem bôi giảm đau để giúp việc ăn uống bớt khó khăn hơn. Việc chăm sóc răng miệng tốt tại các cơ sở uy tín như NHA KHOA BẢO ANH là vô cùng cần thiết để phòng tránh nhiễm trùng và giảm thiểu đau đớn khi ăn uống.

Việc phối hợp chặt chẽ với đội ngũ y tế sẽ giúp bạn nhận được sự hỗ trợ toàn diện, giải quyết kịp thời các khó khăn trong ăn uống và đảm bảo quá trình điều trị diễn ra suôn sẻ nhất có thể.

Kết thúc bài viết này, chúng ta có thể thấy rằng việc xây dựng và tuân thủ một thực đơn cho người xạ trị phù hợp không chỉ đơn thuần là một việc “ăn kiêng” hay “bồi bổ”, mà là một chiến lược y khoa quan trọng, đóng góp trực tiếp vào hiệu quả điều trị và chất lượng cuộc sống của người bệnh. Dinh dưỡng tốt giúp cơ thể đủ sức chống lại bệnh tật, giảm nhẹ các tác dụng phụ đau đớn, và tăng tốc quá trình phục hồi. Đừng xem nhẹ vai trò của việc ăn uống, hãy chủ động tìm hiểu, áp dụng những lời khuyên hữu ích và đặc biệt, đừng ngần ngại tìm kiếm sự tư vấn và hỗ trợ từ đội ngũ y bác sĩ, chuyên gia dinh dưỡng và nha sĩ. Sức khỏe của bạn là ưu tiên hàng đầu, và việc ăn uống đúng cách chính là một bước đi vững chắc trên con đường phục hồi. Nếu có bất kỳ câu hỏi nào về cách chăm sóc sức khỏe răng miệng trong giai đoạn này hoặc cần tư vấn thêm về dinh dưỡng, đừng ngần ngại liên hệ với các chuyên gia y tế uy tín.